'De achterkant van de menselijke maat' - Opinie Joke van Saane in Trouw

20 september 2023

Dit betoog van  Joke van Saane,  hoogleraar Zingeving en leiderschap en rector van de Universiteit voor Humanistiek, verscheen eerder in Trouw op 10- september 2023. 

De menselijke staat, heette het boek niet voor niets waarmee Kim Putters vorig jaar afscheid nam als directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau. En in zijn net verschenen ‘grondslagendocument’ maakt Pieter Omtzigt – op dit moment de grootste partij in de peilingen  - veel werk van een mensvisie, ‘Bij ons staat de integrale persoonlijkheid van de mens centraal met fysieke en spirituele verlangens’.

Daarbij vergeet men dat het hard werken is om feitelijke mensbeelden boven tafel te krijgen, om niet het ene cliché (‘kloppende boekhouding boven alles’) in te ruilen voor het andere cliché (‘de mens centraal’). Want het is één ding om te zéggen dat het belangrijk is dat de mens centraal moet staan, waar alle politieke programma’s nu van zullen getuigen. Het is nog een ander ding om daarbij iets voor elkaar te krijgen voor de mensen om wie het zou moeten gaan. 

Hoe groot de druk op leerlingen en studenten ook is, of hoe tastbaar de zorgen om klimaat en opwarming ook zijn, veel mensen leggen daarbij veerkracht en inventiviteit aan de dag. Ze vinden wegen om ondanks alles mooie dingen van hun leven te maken, om solidariteit en zingeving tot uitdrukking te brengen. 

Maar er zijn ook plekken waar het wel misgaat, waar mensen het bijltje erbij neergooien, en waar alleen maar ‘menselijke maat’ bepleiten niet genoeg is. Zo is iedereen het er allang over eens dat het niet goed is wanneer mensen ‘afhaken’ bij de democratie. Maar bewoners van een verwaarloosde grotestadswijk overhalen vergt nogal wat expertise, zo laat ons onderzoek zien. En zoals de politiek straks gezamenlijk terecht zal zeggen dat voor een menselijke samenleving vrijwillige inzet nodig is, zo belangrijk is het -blijkt uit ons onderzoek- om vervolgens ook voor de mantelzorgers zelf te zorgen.

Net zo goed zal iedereen in de politiek zich komende tijd uitspreken tegen eenzaamheid, een enorm probleem dat groeit onder jongeren en al van massieve omvang is onder ouderen. Maar onderzoeker Anja Machielse laat zien dat dit niet alleen een individueel probleem is, maar ook samenhangt met de manier waarop onze samenleving is ingericht. Dat er een verschil is tussen een feitelijk gebrek aan contact en gevoelens van eenzaamheid. 

Beide problemen kunnen elkaar wel versterken, maar om er iets aan te kunnen doen – om die ‘menselijke maat’ te realiseren in beleid - is het nodig om onderscheid te maken. Tussen mensen die zich eenzaam voelen omdat hun netwerk is weggevallen, en mensen die zich verlaten voelen omdat ze niet bestand zijn tegen de sociale druk in de samenleving. Of  mensen die zich eenzaam voelen te midden van grote groepen maar niet weten waar te beginnen om hun leven te veranderen. En tussen manieren om te helpen, tussen mensen die zelf het voortouw willen bij oplossingen van hun problemen en mensen die graag sturing willen, of die ook iets van de samenleving vragen. Die kennis doen Machielse en haar team op door veel tijd te investeren in gesprekken, in observaties, in patronen herkennen, in weer terugkomen, in steeds opnieuw blijven kijken en luisteren.

Dat wordt vergeten in de politieke slogans, maar dat is de achterkant van de menselijke maat, de kennis over hoe je hedendaagse zorgzaamheid en betekenisgeving tot stand brengt.

Het is goed dat de politiek zich klaar maakt campagne over de inhoud te voeren, te spreken over mensbeelden, gemeenschappen en nieuwe sociale contracten. Eigenlijk zijn we het daar al over eens, maar idealiter zijn we het er ook over eens dat het aankomt op de praktijk en op het investeren in onderzoek naar die praktijk. Liefst dus niet alleen in het nieuwe regeerakkoord dát de mens centraal staat, maar hoe we dat gaat doen. 

Met de verkiezingsprogramma’s in aantocht leidt één ding geen twijfel: het zal daarin veel over mensen en mensbeelden gaan, over de noodzaak om ouderen, jongeren, werkenden, cliënten en patiënten weer achter de beleidsnota’s vandaan te halen.