Cookies

Deze website maakt gebruik van cookies. Wij verzoeken u om cookies te accepteren. Meer info

Burgerschap en humanisering van de publieke sector

Achtergrond

Verdiepende informatie over de leerstoelgroep Burgerschap en humanisering van de publieke sector.


Wat is burgerschap?

Burgerschap gaat over op voet van gelijkheid en in vrijheid deelnemen en vormgeven aan de samenleving. Het staat tegenover onderdanigheid en onderdrukking, en impliceert gelijke rechten en een gelijke mate van zeggenschap. Om praktische redenen delegeren burgers macht aan bestuurders, politici, of publieke professionals maar die delegatie is altijd tijdelijk en voorwaardelijk. Burgerschap combineert gelijkheid en verschil: het verlangt van burgers dat ze elkaar als gelijken erkennen en tegelijkertijd respecteren dat ze verschillend zijn. Naarmate de bevolking meer divers wordt, bijvoorbeeld als gevolg van migratie, wordt de vraag klemmender hoe gelijke behandeling en recht doen aan verschil gecombineerd kunnen worden.


Burgerschap lijkt vanzelfsprekend maar is een enorme verworvenheid, waarvoor hard is gestreden. Mensen die nieuwe burgerrechten opeisten, zijn vaak eerst voor gek verklaard, gevangen gezet of vermoord. Of het nou ging om rechten van tot slaaf gemaakten, vrouwenrechten, arbeidsrechten, homorechten of rechten van religieuze of etnische minderheden.  Burgerschap is kwetsbaar, het kan ons gemakkelijk afgenomen worden. Dat zie je nu in Oekraïne en Afghanistan en dat zag je eerder in voormalig Joegoslavië en nog eerder bij ons tijdens de Tweede Wereldoorlog. Je ziet het ook Westerse landen waar bijvoorbeeld  recht op abortus en homoseksualiteit onder druk staan. Burgerschap vereist daarom voortdurend onderhoud en verbetering. Het is nooit af: er zijn altijd weer nieuwe groepen die burgerrechten eisen of voor wie dit opgeëist wordt. Denk bijvoorbeeld aan dieren en robots. En er zijn altijd weer nieuwe problemen die burgerschap vereisen, de laatste jaren bijvoorbeeld klimaatopwarming, vaccinatiebeleid, of onze omgang met ons koloniaal verleden. 


Om burgerschap mogelijk te maken is een democratische rechtsstaat noodzakelijk, evenals een verzorgingsstaat. De democratische rechtsstaat is belangrijk voor politiek burgerschap: dat burgers met elkaar vormgeven aan de samenleving. De rechtsstaat garandeert dat burgers in vrijheid kritiek kunnen uitoefenen op het beleid, bestuurders en elkaar, en dat mensen met macht altijd bloot staan aan kritiek, van bijvoorbeeld individuele burgers, actiegroepen, media, de rechterlijke macht of oppositiepartijen.  De verzorgingsstaat is belangrijk voor sociaal burgerschap: dat burgers samen een sociale gemeenschap vormen via bijvoorbeeld onderlinge hulp en zorg. De verzorgingsstaat regelt dat iedereen ook in staat is om mee te denken, door recht op inkomen, onderwijs, huisvesting en gezondheidszorg te garanderen. Naast sociaal en politiek burgerschap onderscheiden we ook actief en passief burgerschap: burgerschap is actief als we onszelf organiseren, actie voeren of protesteren; Het is passief als we ons aan de wet houden, belasting betalen en naar de stembus gaan.


Burgerschap sluit in maar sluit daarmee ook uit, want we zijn alleen burger in relatie tot een bepaalde gemeenschap ten opzichte waarvan we rechten en plichten hebben, bijvoorbeeld een dorp of stad, land of continent. Een gemeenschap per definitie begrensd: niet iedereen maakt er deel van uit. Wat die grenzen zijn, is ter discussie. 


Ter discussie staat ook wat het betekent om volwaardig burger te zijn. Wie een paspoort heeft, heeft de juridische status van burger: de staat erkent je bestaan en de wetten en regels gelden ook voor jou. Maar daarmee is nog geen sprake van volwaardig burgerschap: een paspoort is nog geen garantie voor dat burgers volwaardig kunnen meedoen en meetellen. Burgerschap is meer dan een status: het is ook een praktijk die burgers en instituties samen maken, en die aan verandering onderhevig is. Een praktijk waarin burgers, ook in weerwil van ieders beste bedoelingen mensen, soms toch niet volwaardig meetellen en mee kunnen doen. Waarin ze, kort gezegd, weinig humaan behandeld worden .

Wat is humanisering?

In de leerstoelgroep BHPS verbinden we volwaardig burgerschap aan humanisering van de publieke sector: hoe kunnen we de publieke dienstverlening zo inrichten dat deze mensen tot hun recht doet komen, erkenning en waardigheid biedt en ze rechtvaardig behandelt? We onderscheiden vier vormen van inhumane dienstverlening: objectificatie, stigmatisering, uitsluiting en bevoogding. Humanisering van de publieke sector gaat over bestrijding hiervan en over bevordering van een menswaardige, humane behandeling die erkenning en waardigheid biedt.


Humanisering van de publieke sector klinkt misschien simpel maar is bijzonder ingewikkeld.  Vaak heersen er tegenstrijdige waarden die beide belangrijk zijn, bijvoorbeeld gelijke behandeling én maatwerk, bescherming én vrijheid, ontplooiing én aanpassing. Professionals worden daardoor geconfronteerd met tegenstrijdige opdrachten en professionele dilemma’s: hoe kun je zowel maatwerk leveren als ook iedereen gelijk behandelen? Meer persoonlijke aandacht bieden maar ook efficiënter te werk gaan. Bovendien is er in de publieke sector onvermijdelijk permanent sprake van schaarste. Er zijn altijd beperkte middelen maar vrijwel onbeperkte noden en behoeften. Gevolg is dat dienstverlening altijd imperfect en gemankeerd is. 


Vanwege genoemde dilemma’s en het permanente gebrek aan tijd en middelen schieten publieke professionals snel tekort. Om het werk aan te kunnen, neigen ze soms naar eenzijdige zorgzaamheid, onverschilligheid of strengheid. Dat kan voorkomen worden wanneer ze regelmatig met elkaar in gesprek zijn over hun werk, en met elkaar samenwerken en elkaars eenzijdigheden corrigeren. Om dat te realiseren is alledaagse democratie noodzakelijk: er moet macht en tegenmacht zijn. Burgers moeten professionals vrijelijk kunnen bekritiseren, en professionals moeten elkaar, en hun leidinggevenden, eveneens vrijelijk kunnen bekritiseren zonder bang te zijn voor negatieve consequenties.  


Ideeën over wat burgerschap behelst en over wat humaan is, en wat vernederend, wordt in de loop van de tijd verschillend gedacht. Het leven op een instellingsterrein voor mensen met beperkingen gold bijvoorbeeld de afgelopen eeuw afwisselend als toonbeeld van respectievelijk uitsluiting, inclusie, en uitsluiting.


Humanisering van publieke sector vereist niet alleen erkenning van het bestaan van zulke veranderingen en maar ook het nemen van verantwoordelijkheid daarvoor. En daarom ook verantwoordelijkheid voor het leed en onrecht dat mensen in eerdere perioden is aangedaan (en toen niet als leed erkend werd). Verantwoordelijkheid dus voor bijvoorbeeld leed en onrecht die mensen bijvoorbeeld is aangedaan door de toeslagenaffaire. Of door koloniale mogendheden ten tijde van koloniale overheersing. Of voor het laten voortbestaan van seksueel misbruik in instellingen of het laten voortbestaan van ecologische misdrijven door bedrijven. 


Met ons onderzoek (en onderwijs) willen we bijdragen aan humanisering van de publieke sector en daarmee aan volwaardig burgerschap, in en middels publieke organisaties en instellingen, zoals welzijnsorganisaties, zorgorganisaties, ontwikkelingsorganisaties, lokale overheden en organisaties van burgers. Veel van ons onderzoek vindt plaats in Nederland maar we plaatsen het wel zoveel mogelijk in internationaal vergelijkend perspectief. Een deel van het onderzoek verrichten we buiten Nederland, deels ook op andere continenten, met name in gebieden waar Nederland door een historische banden mee verbonden is.

Onze onderzoeksterreinen 

Ons onderzoek naar burgerschap en humanisering van de publieke sector spitsen we toe op vier terreinen: zorg en welzijn, werk(loosheid), democratie en transformatieve rechtvaardigheid.  


Bij zorg en welzijn gaat het over (in)humane hulpverlening. Wat is humaan welzijnswerk, humane ouderenzorg, hulp aan asielzoekers of aan mensen met verstandelijke beperkingen of psychiatrische problematiek? Hoe kunnen deze vormen van dienstverlening bijdragen aan volwaardig burgerschap? Hoe dragen interacties tussen burgers en professionals bij aan (de)humanisering?  Wat betekent sociale inclusie voor mensen met een beperking, en welke hulpverlening draagt daaraan bij? Hoe kunnen professionals de grote diversiteit onder burgers verzoenen met streven naar gelijke behandeling? Hoe ervaren mensen met een migratieachtergrond de toegankelijkheid van professionele hulp en zorg? Wat is democratische professionaliteit hier?


Bij werk, werkloosheid en re-integratie, gaat het bijvoorbeeld over de vraag wat volwaardig burgerschap voor mensen met weinig kansen op waardig werk, zoals mensen met een beperking, voormalige vluchtelingen of mensen met een bijstandsuitkering Wat betekent (on)betaald werk voor mensen en hoe kan het bijdragen aan volwaardig burgerschap? Wat betekent humane dienstverlening voor hen en hoe kan dit bevorderd worden?? Wat ervaren werklozen en mensen die re-integreren als rechtvaardig, en onder welke condities ervaren zij erkenning? Wat kan democratische professionaliteit hier inhouden? 


Derde speerpunt is lokale en alledaagse democratie. Hoe kunnen burgers hun stem verheffen en invloed uitoefenen op alledaagse praktijken in de publieke sector, en op het beleid? Welke (nieuwe) vormen van (lokale) participatie ervaren burgers als zinvol? Wat draagt bij aan meer vertrouwen in democratie? En omdat verschillende groepen in ongelijke mate deelnemen aan democratische praktijken: hoe kan onbedoelde uitsluiting worden voorkomen en doorbroken, opdat er meer diversiteit ontstaat binnen groepen actieve burgers? Hoe kunnen burgers actief meedenken en medevormgeven aan grote maatschappelijke uitdagingen zoals de energietransitie of de pluriforme samenleving?


Vierde speerpunt is transformatieve rechtvaardigheid: hoe recht doen na institutioneel en systematisch onrecht? Hoe nemen publieke instellingen verantwoordelijkheid voor mensenrechtenschendingen in het verleden, en in hoeverre worden deze ook als humaniserend ervaren? In hoeverre ervaren burgers pogingen hen recht te doen als erkenning van het leed dat hen is aangedaan en dus als herstel van hun volwaardig burgerschap? Wanneer ervaren ze juridische genoegdoening of financiële compensatie als erkenning en wanneer niet? Welke rol spelen sociale bewegingen daarbij? 

Onze onderzoeksbenadering

Binnen alle bovengenoemde inhoudelijke onderwerpen heen keren enkele doorsnijdende thema’s terug: interacties -in-context, morele emoties, en solidariteit en diversiteit.


We richten ons onderzoek vooral op interacties en hun organisationele en maatschappelijke context: interacties tussen burgers onderling, en tussen burgers en in publieke organisaties werkzame professionals, en invloed van publieke organisaties en maatschappelijke ontwikkelingen. We pogen problematieken vanuit verschillende, mogelijk tegenstrijdige perspectieven tussen bijvoorbeeld burgers en professionals te begrijpen. 


Ons onderzoek is transdisciplinair: het combineert conceptueel en theoretisch onderzoek naar idealen van humane dienstverlening en goed burgerschap met empirisch onderzoek naar de wijze waarop idealen in de praktijk werken, en historisch onderzoek naar hoe idealen en praktijken evolueren en veranderen en hoe ze (soms langdurig) effect hebben in de levens van mensen. Vanwege deze wisselwerking tussen empirische en normatieve vragen, heeft ons onderzoek verwantschap met empirische ethiek. In de empirische ethiek wordt op interdisciplinaire wijze via empirisch onderzoek gezocht naar antwoorden op normatieve vragen. 


We besteden in veel onderzoeksprojecten aandacht aan morele emoties zoals schuld, schaamte, trots en verontwaardiging, miskenning en erkenning. Burgerschap en humane publieke dienstverlening hebben immers niet alleen een cognitieve dimensie. Emoties spelen ook een cruciale rol. Mensen die niet aan dominante burgerschapsidealen voldoen en bijvoorbeeld in de bijstand zitten, kunnen zich daarvoor schamen, ook al vinden ze zulke emoties zelf onterecht. Emoties worden gevormd door sociale processen: wat mensen voelen hangt in hoge mate af van wat als legitieme gevoelens geldt. Moeten burgers die nu leven zich schamen over het koloniale verleden, en moeten overheden schuld bekennen en excuses maken? En moeten tot slaaf gemaakten daar dan dankbaar voor zijn of reproduceert dat slechts de eerdere ongelijkheid? En moeten mensen die informele zorg van naasten ontvangen zich dankbaar voelen? Morele emoties zijn kortom van belang omdat ze streven naar volwaardig burgerschap in een humane samenleving in hoge mate kunnen verhinderen maar ook kunnen bevorderen.     


We besteden ook vaak aandacht aan diversiteit en solidariteit. Door mondiale migratie neemt diversiteit in achtergronden, levensbeschouwingen en waarden toe. Hoe doen publieke organisaties en hun professionals recht aan diversiteit tussen burgers, en hoe pogen zij onderlinge solidariteit te bevorderen? Welke verschillen koesteren ze en welke verschillen achten ze problematisch? Hoe kunnen burgers met verschillende achtergronden vreedzaam met elkaar samenleven? 


Omdat betekenisgeving (in interacties en via morele emoties) een cruciale rol speelt, is ons empirisch onderzoek meestal kwalitatief. We maken gebruik van en experimenteren met kwalitatieve onderzoeksmethoden die mensen tot hun recht laten komen en stigmatisering tegengaan. Methoden die mensen niet reduceren tot onderzoeksobject maar ze ook betrekken bij het onderzoek. Ons onderzoek wordt meestal uitgevoerd in samenwerking met betrokkenen, zoals (organisaties van) burgers/cliënten, professionals, of beleidsmakers. Onze publicaties passen we zoveel mogelijk aan aan deze uiteenlopende publieken. Natuurlijk schrijven we academische artikelen in wetenschappelijke tijdschriften. Maar schrijven ook artikelen en columns voor vaktijdschriften en dagbladen. Soms maken we op basis van een onderzoek een tentoonstelling, een cartoon, een podcast of een glossy magazine. We vinden het belangrijk dat ons onderzoek ook gelezen en gezien wordt door de mensen over wie we schrijven. Zo hopen we met ons onderzoek ook daadwerkelijk bij te dragen aan humanisering van de praktijken die we onderzoeken. 


Bekijk een overzicht van de onderzoekers in deze groep.

Bekijk een overzicht met voorbeelden van onderzoeksprojecten.