Hoe filosoof Levinas kan helpen in het ongemakkelijke gesprek over racisme

1 juli 2020

Rond de demonstraties van Black Lives Matter blijkt weer dat discussies over racisme ongemakkelijk en lastig zijn. Voor nrc gingen oud UvH promovendus Liesbeth Levy en schrijver Abdelkader Benali met elkaar in gesprek over hoe de Franse filosoof Emmanuel Levinas daarbij kan helpen.

Liesbeth Levy is directeur van de stichting Lokaal en onlangs aan de Universiteit voor Humanistiek gepromoveerd op een onderzoek naar democratische initiatieven in Rotterdam en de filosofie van Levinas en Martin Buber. Van Abdelkader Benali verscheen dit voorjaar De Vreemdeling. Racisme uitgelegd aan onszelf, over zijn persoonlijke ervaringen met racisme en de geschiedenis van tolerantie in Nederland. Ook in zijn boek komt de filosofie van Levinas uitgebreid aan bod. Levy en Benali spraken voor nrc over wat Levinas nu voor Rotterdam (en Nederland) kan betekenen, opgetekend door Elsje Jorritsma.

Twee narratieven

Emmanuel Levinas (1906 - 1995) was een Frans-joodse filosoof van Litouwse afkomst. Een van de kenmerken van zijn filosofie is dat niet het ‘Ik’ maar de ‘Ander’ de grondslag vormt. Volgens Levinas kan deze filosofie inspireren tot rechtvaardigheid en een vreedzame samenleving. 

Voor Benali haalt Levinas de angel uit het ongemak in het praten over racisme: “Mensen krijgen al snel het gevoel dat ze in een hoek worden gedrukt, dat ze zelf worden geassocieerd met racisme. En degene die racisme ervaart, ziet tot zijn schrik en pijn zijn hele identiteit vernauwd worden tot slachtofferschap. Het lijkt wel of we niet meer uit die twee narratieven kunnen komen.”  Hij vervolgt: "Levinas verplicht ons om in de dialoog te blijven. Dat past bij deze tijd, waarin mensen zeggen: ik behoor tot een groep, een geschiedenis, een identiteit, maar uiteindelijk wil ik gezien worden als een individu.” 

Verantwoordelijkheid voor de ander

Liesbeth Levy vertelt nrc: "Levinas definieert de dialoog als verantwoordelijkheid nemen voor de ander. Hij zegt: Ik ben uniek en oninwisselbaar in de verantwoordelijkheid die ik neem voor de ander, niemand kan mijn plek daarin innemen. Dus je kan die verantwoordelijkheid niet afschuiven.”

Volgens Levy stelt de filosoof dat de dialoog een leerproces is: “Dat heb ik in mijn werk, het publieke gesprek, ook ervaren. In een goed publiek gesprek word je ontregeld door de ander. Die confronteert je ermee dat je niet alleen bent, maar dat je je moet verhouden tot die ander, wat hij ook zegt.” Dit betekent niet dat alle verschillen gladgestreken moeten worden: “Voor Levinas is de ander altijd ongemak. Die ander is niet een vriend, maar de zwerver die met zijn vieze voeten binnen komt in mijn huis en de boel verpest. De dialoog van Levinas staat tegenover het politieke instrument van de dialoog als pacificatie, van ‘we moeten het allemaal eens worden’. In een dialoog moet het verschil niet worden gladgestreken, maar moet het verschil juist productief worden gemaakt.”

Inspiratiebron voor Rotterdam

Aan het einde van het gesprek gaan ze in op de betekenis van Levinas voor Rotterdam. Benali: "Ik zou het echt geweldig vinden als wij in Rotterdam een Levinas-academie zouden kunnen oprichten om ambassadeurs op te leiden. [...]  Als je die generatie (kinderen, red.) kan trainen in het verbinden van de filosofie van Levinas aan de aardse problemen van Rotterdam, dan kunnen zij andere mensen in hun burgerschap versterken." Levy besluit: "We moeten Levinas tot inspiratiebron maken van het Rotterdam van de toekomst.” 

Lees de uitgebreide weergave van het gesprek op de website van NRC (mogelijk inlog nodig).  Een kortere versie werd afgedrukt in de NRC die verscheen op 27 juni 2020.

Promotieonderzoek

Liesbeth Levy promoveerde in maart aan de Universiteit voor Humanistiek op een onderzoek naar democratische initiatieven in Rotterdam aan de hand van de opvattingen over dialoog van de filosofen Martin Buber en Emmanuel Levinas. Haar proefschrift is getiteld Dialoog, meer dan een pacificatie instrument. Lessen uit Rotterdam.

Voor NRC gingen Liesbeth Levy en Abdelkader Benali uitgebreid met elkaar in gesprek over hoe de Franse filosoof Emmanuel Levinas kan helpen bij lastige racismedebat.