Hans Alma: 'We hebben geen tolerantie nodig, maar actief pluralisme'
In navolging van Rachida Lamrabat betoogt zij dat tolerantie en verdraagzaamheid de kernwaarden geworden zijn van onze samenleving, waarin de zogenaamde normale meerderheid zich grootmoedig opstelt tegenover afwijkende minderheden. De voorwaarden voor de tolerantie worden echter door een dominante stem bepaald, en deze dominante stem stelt zichzelf niet ter discussie. Daarom hebben we geen tolerantie nodig, maar actief pluralisme waarin elke stem gelijkwaardig kan meespreken en zichzelf ter discussie durft te stellen.
Hieronder vindt u een weergave van haar bijdrage.
U kunt deze ook 
hier downloaden.
Hans Alma: "De uitnodiging voor deze avond is veelkleurig: handen in verschillende kleuren, die staan voor verschillende waarden en rechten. De handen reiken omhoog: groeten ze ons? roepen ze ons een halt toe? worden ze uit blijdschap in de lucht gestoken, of uit nood? De handen zijn niet alleen veelkleurig, maar ook veelstemmig: ze zenden verschillende boodschappen uit en laten meerdere interpretaties toe. Ze zijn daarmee een krachtig symbool voor onszelf, in onze eigen veelkleurigheid en meerstemmigheid.
Een belangrijk thema van vanavond is 'kunnen zijn wie je bent'. Dat is een belangrijk recht. Immers, wie voortdurend moet liegen over haar of zijn eigen aard, of belangrijke delen van zichzelf moet verhullen, wordt het recht ontzegd om haar/zijn eigen leven vorm te geven naar eigen levensovertuiging, seksuele voorkeur en politieke keuze. Daar noem ik zomaar even drie belangrijke elementen van een person, die de complexiteit van ieder mens laten zien. Immers, 'zijn wie je bent' is niet zo eenduidig als de uitdrukking doet vermoeden. Zijn wie je bent is eerder een vraag dan een stelling: wie ben ik eigenlijk? Het is een vraag die ons het grootste deel van ons leven kan bezighouden. Ik zou vanavond dan ook graag willen betogen dat het recht om te zijn wie je bent betekent ruimte krijgen voor je meerstemmigheid en voor het levenslange veranderingsproces dat bij 'jezelf zijn' hoort.
Wie ben ik? Ik ben vrouw, ik ben wetenschapper, ik ben partner van mijn vriend, ik ben zus en tante, ik ben dochter en mantelzorger, ik ben ambitieus, ik ben bezorgd over de ontwikkelingen in deze wereld, ik ben liefhebber van kunst...... Al deze dingen vragen op verschillende momenten verschillende kwaliteiten van mij, of doen me op verschillende manieren reageren op wat er om me heen gebeurt. Ik ben al deze dingen in relatie tot mensen die belangrijk voor me zijn en die me beïnvloeden. In mij klinken stemmen van lang geleden: de stem van mijn ouders, die me aanspoorden goed mijn best te doen, de stem van een docent, die het maar niets vond dat ik naar de kunstacademie ging, de stem van mijn grootvader, die nieuwsgierigheid naar de grote wereld in me wakker riep. In mij klinken ook de stemmen van de groepen waartoe ik behoor: de blanke middenklasse, de minderheid van de lutherse kerk in Nederland, de subcultuur van hoger opgeleiden, het appèl van de humanistische beweging waartoe ik nu behoor. Al die stemmen vormen als het ware verschillende posities of perspectieven in mijzelf, van waaruit ik naar de wereld kijk, haar becommentarieer en op haar reageer. Die stemmen botsen soms met elkaar, drukken verschillende waarden uit, brengen me in verwarring. We zijn geen van allen een mens uit één stuk, de stem van ons Zelf brengt geen monoloog voort, maar een meerstemmig geluid met consonanten en dissonanten.
In die meerstemmigheid raken gemakkelijk stemmen verloren. Soms worden ze niet gehoord omdat andere stemmen de boventoon voeren. In mijn leven krijgt de stem van 'ik als natuurliefhebber' nauwelijks ruimte omdat 'ik als wetenschapper' zoveel plaats voor zichzelf opeist. Stemmen kunnen echter ook actief onderdrukt worden. Ik vecht al mijn hele leven met het gegeven dat 'ik als overgevoelig' niet rijmt met de eisen die ik aan mezelf stel in reactie op de verwachtingen van mijn omgeving. In ieder van ons voeren bepaalde stemmen de boventoon en eisen een vanzelfsprekendheid op in ons leven die andere kanten van onszelf geweld aandoet. Velen van ons geven hun creatieve, luie, ontvankelijke, trage, en spirituele kanten geen ruimte omdat dat niet goed bij onze tijdgeest past.
Nog complexer en ook schrijnender wordt de situatie in samenlevingsverband. Immers, wij vormen in onze meerstemmigheid een samenleving met elkaar. Een samenleving is een ruimte waarin wij onze stemmen kunnen laten horen, maar het is ook een ruimte met grenzen die zaken in- en uitsluit. Een samenleving laat bepaalde stemmen toe en andere niet. Ook in een democratische samenleving gaan stemmen verloren, omdat de dominante meerderheid ze eenvoudigweg niet hoort of wil horen. Het meerderheidsperspectief krijgt dan een bepaalde vanzelfsprekendheid en werkt sterk normaliserend: zó doen wij het hier met elkaar en alles wat daarvan afwijkt is ánders. Iedere samenleving kent dit mechanisme, het komt voort uit ons menselijk verlangen ons te verbinden met mensen die op ons lijken, waarbij we anderen uitsluiten. Hoe samenlevingen omgaan met deze 'bonding' en de uitsluitingsmechanismen die daarmee gepaard gaan, is sterk verschillend.
Een samenleving kan een publieke ruimte proberen te creëren die optimaal ruimte biedt aan verschillen. Die publieke ruimte wordt dan als neutraal beschouwd en mensen mogen op heel verschillende manieren vorm geven aan hun leven zolang zij de publieke ruimte maar niet aantasten. De regels daarvoor kunnen verschillen: het ene land wil verschillen zo min mogelijk zichtbaar laten zijn in de publieke ruimte - geen hoofddoekjes bijvoorbeeld; het andere land staat op dit punt meer toe maar waarborgt dat geen enkele groep bevoorrecht wordt boven anderen. Natuurlijk liggen discussie - een botsing van stemmen - en subtiele vormen van in- en uitsluiting altijd op de loer. De publieke ruimte is nooit neutraal; de waarden van de dominante groep bepalen uiteindelijk altijd wat 'normaal' is en wat 'afwijkt'. Dat is in zeer sterke mate het geval in een samenleving die de dominante waarden oplegt aan haar bevolking, met een beroep op een 'groter goed', een 'uiteindelijke bestemming', of 'eeuwig heil'. In dergelijke samenlevingen worden stemmen heel bewust en systematisch onderdrukt of zelfs het zwijgen op gelegd. Mensen worden gedwongen hun eigen meerstemmigheid onder controle te houden, en alleen die kanten van zichzelf te laten zien die de machtshebbers welgevallig zijn.
Het is niet moeilijk om op de Internationale Dag van de Mensenrechten kritiek te uiten op machtshebbers die mensen van hun meerstemmigheid beroven en die slechts dominante stemmen toelaten. Het is moeilijker om naar de meer subtiele vormen van dominantie en onderdrukking te kijken in een samenleving die zich graag tolerant noemt, zoals de Nederlandse. Sommigen betreuren dat Nederland niet langer tolerant is, anderen vinden dat aan doorgeslagen tolerantie een eind moet komen. Ik wil betogen dat deze discussie niet in de juiste termen gevoerd wordt. Tolerantie is niet de waarde die we nodig hebben. Ik besef dat dat een gevoelige uitspraak is op de avond dat de Tolerantieprijs wordt uitgereikt. Ik juich die prijs van harte toe en ben blij dat zij vanavond een mooie bestemming krijgt. Maar ik zou toch willen oproepen de naamgeving van de prijs kritisch te doordenken. Ik zal dat uitleggen aan de hand van de boeiende visie van de Belgische schrijfster en juriste Rachida Lamrabet.
Op 4 juni jl. hield Rachida Lamrabet de Pieter Gillislezing aan de Universiteit Antwerpen. Pieter Gillis was in de 16e eeuw stadssecretaris van Antwerpen en goede vriend van Erasmus en Thomas More. Hij was een tegelijk humoristische en ernstige humanist; in mijn termen een meerstemmig mens dus. Door de Pieter Gillislezingen jaarlijks te organiseren, wil de Universiteit Antwerpen uitdrukking geven aan het actief pluralisme dat zij nastreeft. Dat actief pluralisme verkent Lamrabet in haar Pieter Gillislezing onder de titel 'We zijn allemaal verschillend. U ook?' Zij onderzoekt in die lezing waarom bepaalde verschillen tussen mensen zoveel maatschappelijke onrust oproepen. Verschil in culturele en etnische identiteit zou het samenleven tussen mensen verstoren of zelfs onmogelijk maken. Hoewel we in Nederland en België in superdiverse samenlevingen wonen, die zeer veelkleurig zijn als het gaat om etniciteit, taal en religie, genderrollen, seksuele voorkeuren, lichamelijke kenmerken, subculturen etc., leeft nog steeds de overtuiging dat onze samenlevingen bestaan uit een onveranderlijk en homogeen deel, de 'normale' meerderheid. Er zijn minderheden die 'anders' zijn; we zijn niet allemáál verschillend, het zijn de ánderen die verschillend zijn. Wie tot de zogenaamd normale meerderheid behoort, plaatst het verschil systematisch buiten de eigen groep. Dit kan vervolgens verhuld worden met begrippen als verdraagzaamheid en tolerantie.
Lamrabet wijst erop dat tolerantie en verdraagzaamheid de kernwaarden geworden zijn van onze samenleving, waarin de zogenaamd normale meerderheid zich grootmoedig opstelt tegenover afwijkende minderheden. Tolerantie houdt een maatschappelijke en culturele hiërarchie in stand. Wie de touwtjes in handen heeft, komt de minderheid met haar verschillen en eigen gebruiken tegemoet, binnen bepaalde grenzen die door de dominante groep bepaald worden en die ook naar haar believen kunnen verschuiven. Zoals Lamrabet het formuleert: "Verdraagzaamheid zet de deur open naar de voorwaardelijkheid van fundamentele rechten en vrijheden."
In termen van de meerstemmigheid die ik hiervoor heb besproken, is tolerantie de waarde van een dominante stem, die andere stemmen grootmoedig ruimte kan geven maar ze daarmee ook op hun plaats houdt. De voorwaarden voor de tolerantie worden door de dominante stem bepaald. De dominante stem stelt zichzelf niet ter discussie. Daarom hebben we geen tolerantie nodig, maar actief pluralisme waarin elke stem gelijkwaardig kan meespreken en zichzelf ter discussie durft te stellen. De dialoog die in actief pluralisme op gang wordt gebracht is niet vrijblijvend maar leidt tot verandering. Het geliefkoosde beeld van een homogene, 'normale' samenleving die tolerant staat tegenover verschillen zal aangepast moeten worden aan de meerstemmige realiteit van superdiversiteit. Dominante referentiekaders mogen in vraag gesteld worden en kunnen veranderen. Lamrabet wijst erop dat het onredelijk is te verwachten dat in een superdiverse samenleving alles bij het oude zal blijven. Verandering is onvermijdelijk in een democratie, maar veroorzaakt angst en onzekerheid.
Het is verleidelijk om bij angst en onzekerheid terug te grijpen op de monoloog van een dominante stem, of dat nu de ouderlijke vermaning om altijd je best te doen is, of de maatschappelijke vermaning om 'normaal' te zijn. Een monoloog vermijdt onzekerheid, bouwt daar als het ware een dikke muur omheen. Dialoog en meerstemmigheid gaan de onzekerheid binnen, creëren een ruimte waarin verschillende stemmen gelijkwaardig kunnen zijn en zich open stellen voor verandering. Dialoog is een ruimte waarin wij allemaal verschillend zijn, en bereid zijn daarin van elkaar te leren.
Ik woon in Antwerpen. Ik ben er trots op te wonen in de stad van Pieter Gillis, de humoristische en ernstige humanist, die zijn naam heeft gegeven aan het streven van de Universiteit Antwerpen om actief pluralisme te bevorderen. Ik werk in Utrecht. Ik ben er trots op te werken in deze mensenrechtenstad, die zich met een avond als deze heel concreet inzet voor actief pluralisme. Ik wens ons allemaal een mooie, boeiende, leerzame avond toe, waarin we ons meerstemmige zelf én allemaal verschillend kunnen zijn."
Woensdag 10 december was de Internationale Dag van de Mensenrechten. De Utrechtse Mensenrechtencoalitie organiseerde in samenwerking met Gemeente Utrecht, Art. 1 MN en Het Huis Utrecht op 10 december 2014 een avondprogramma in Het Huis Utrecht. Het was een MensenrechtencaféXL, onder de titel Local Human Rights in Utrecht. Hans Alma, psychologe en hoogleraar aan de Universiteit voor Humanistiek, verzorgde de inleiding over meerstemmigheid. Hier vindt u een weergave van haar bijdrage.