‘Democratie is mensenwerk’

“We weten niet meer zo goed wat we bedoelen als we het over democratie hebben. Het is mensenwerk, bewezen succesvol én tragisch. Er staan voortdurend hindernissen in de weg”, aldus politicoloog Menno Hurenkamp bij de aanvaarding van zijn leerstoel. Menno onderzoekt in lokaal initiatief en samenwerkingen tussen burgers hoe we onze democratie kunnen verstevigen.

Menno: “Rond 2008 woonde ik enige jaren in Moskou. In gesprekken met vrienden werd duidelijk dat Russen democratie niks vonden. In de jaren negentig waren enkele keren vrije verkiezingen geweest. Die periode viel samen met de geforceerde overgang van communisme naar volkskapitalisme. Deze leidde tot verlies van spaargeld en huizen voor velen en machtsconcentratie bij enkelen. Het had de bestaanszekerheid van de meeste mensen fundamenteel aangetast. De belofte van democratie was voor Russen een ander woord voor het stelen dat een regering toch wel doet.”

Democratie-armoede

“Voor wie om democratie geeft, is er ook bij ons alle reden tot waakzaamheid. Vandaar dat we over het verschijnsel democratie-armoede moeten spreken. We kennen de financiële armoede, te weinig geld. Of de geestelijke armoede, te weinig beschaving. Soms spreken we tegenwoordig ook over vervoersarmoede, te weinig buurtbussen. Waar het over moet gaan is democratiearmoede, het verkalken van ons vermogen om het als gelijken onder elkaar uit te houden, ondanks verschillen van mening over cultuur, ondanks verschillen in inkomen of vermogen.

Democratiearmoede wil zeggen dat we denken dat de hardste stem telt. Of dat we ons wel om de wet of om de rechtsstaat druk maken, maar niet of veel minder om de uitvoering. Dat een politicus zonder ironie zegt ‘schijtziek te worden van polarisatie door collega’s’, dat het vrijwilligerswerk onder gewone burgers daalt en dat we dat laten gebeuren, dat burgerschapscompetenties van leerlingen tot zorgen leiden zonder dat dit tot maatschappelijke nervositeit leidt. Democratiearmoede is te keren, zoals alle vormen van armoede. Maar we moeten het zelf doen.

Het vergt drie stappen. Koesteren dat democratie wérkt. Dan herkennen hoe ze onder vuur ligt. En ten slotte ons tegen de belagers teweerstellen.”

Democratie werkt

“Het eerste eerst: democratie werkt. We accepteren dat democratie moreel de juiste bestuursvorm is. In democratieën leven mensen langer, welvarender en gelukkiger. De elite van boevenstaten als Rusland en China brengt haar geld, kinderen en zieken naar democratieën.

Wat gaat er beter? Dat begrijpen we door te spreken over democratie als mensenwerk, aan de hand van criteria ontdaan van associaties met bijvoorbeeld het parlement, de rechtspraak, de media, of de civil society zoals wij die kennen. Het is niet de bedoeling dat we bij democratie meteen aan verkiezingen denken, laat staan aan vergaderingen. Dat zijn onderdelen van democratie, maar is niet de kern.

Het eerste criterium van democratie is dat niemand zich horig of ondergeschikt mag voelen. De Ierse politiek filosoof Philip Pettit hanteert een mooie metafoor om dit tot uitdrukking te brengen. Dat is de eye ball test. Kunnen alle burgers elkaar recht aankijken, zonder vrees voor de ander? Het is verleidelijk om te denken dat wanneer de overheid voor bestaanszekerheid zorgt afdoende gelijkheid gegarandeerd is. Maar wat is daarmee gezegd over de vernedering die mensen kunnen voelen door standsverschillen, klassenverschillen, inkomensverschillen, cultuurverschillen?

Ten tweede moet iedereen zich een beetje eigenaar voelen. Al die mooie instituties, de wetten, sociale voorzieningen, huizen, wegen, scholen horen een beetje van ons allemaal te zijn en we moeten daar gelijk toegang toe hebben. Als we met elkaar afspreken wat eerlijk is en dat ook vastleggen in de wet, ervaren we dit als gedeeld bezit omdat we betrokken zijn geweest bij de totstandkoming ervan. Mensen dragen bij door belasting te betalen, door burenhulp, in overeenstemming met hun vermogen, dat uit kapitaal kan bestaan afkomstig uit geld, tijd, talent of netwerk.”

Gelijke participatie

“Het derde criterium voor democratie als mensenwerk is gelijke participatie. Eerlijke dialoog is cruciaal voor goede besluiten. Zonder betrokkenheid van de mensen voor wie het beleid is, deugt dat beleid meestal niet. Het is dom om slecht onderhouden huizen energieneutraal te maken zonder de bewoners te spreken die voor dat dubbele glas en die zonnepanelen ‘eventjes’ moeten verhuizen. Maar dialoog of participatie is ook nodig om tot je recht te komen als mens. Zoals bloeiende bloemen water en zonlicht nodig hebben, zo hebben bloeiende mensen zinvolle conversatie nodig.

Niet horig, een beetje eigenaar, participatie, maar ook: de ander serieus nemen. Het vierde criterium voor democratie als mensenwerk is wederkerigheid. Opvattingen van andere mensen bij voorbaat afserveren als onrechtmatig of achterhaald kan niet, dan suggereer je dat ze geen burgers zijn. Zonder te proberen je te verplaatsen in anderen, is er geen ruimte voor meningsverandering. Kijk alleen al in onze eigen tijd naar hoe we fluks en vooral ook massaal van mening veranderden over homohuwelijk of roken op de werkplek. Zonder het vermogen om op z’n minst tijdelijk in andermans schoenen te staan, zal het ook de komende tijd niet lukken om uit de botsing tussen populisme en gematigde politiek te komen.

Op deze manier gezien hoort democratie bij mensen zoals vuur bij mensen hoort. Democratie is niet iets van gisteren en ook niet van de Europese Verlichting. Mesopotamië kende al stadstaten bestuurd door collectieve besluiten, volkomen anders dan ons huidige parlement. En dat parlement van ons werkt weer heel anders dan hoe men de laatste jaren in Ierland met combinaties van burgervergaderingen en referenda belangrijke doorbraken wist te bereiken over abortus en homohuwelijk. Maar zolang er mensen zijn, zoeken ze naar manieren om het sámen uit te houden en niet blind achter een leider aan te lopen.”

Menno Hurenkamp, Valse vrienden. Democratie-armoede en wat er aan te doen, inaugurele rede Universiteit voor Humanistiek, 2024.