‘Zorgethiek gaat over dagelijkse praktijken van ons allemaal’

Elleke Landeweer is opleidingsdirecteur master Zorgethiek en Beleid. 

‘Zorg is iets is waar we allemaal mee te maken hebben. We geven en ontvangen voortdurend zorg, ook al zien we dat niet altijd direct als zorg. Het vak zorgethiek bestudeert zorg dan ook in brede zin. Wat is zorg? En welke rol en betekenis heeft zorg in ons dagelijks leven en in onze samenleving, maar ook in de wereld? Welke ethische vraagstukken komen daaruit voort en hoe kunnen we daar goed mee omgaan? In deze master – de enige op het gebied van zorgethiek in de hele wereld – duiken we diep in het onderwerp van zorg om te ontdekken waar sprake is van goede zorg en waar het minder goed gaat.’

Wat maakt de master Zorgethiek zo bijzonder? 

‘We bestuderen zorg vanuit verschillende wetenschappelijke invalshoeken, interdisciplinair. Daarin komen filosofie, ethiek, en sociaalwetenschappelijke perspectieven bij elkaar. Dat klinkt abstract, maar eigenlijk sluit het aan bij de dagelijkse praktijk van wat we doen, hoe we met elkaar en de wereld omgaan. Hoe zorgzaam, eerlijk en rechtvaardig vinden we organisaties en structuren in onze samenleving? Zijn de zorgverantwoordelijkheden eerlijk en rechtvaardig verdeeld? 

‘In de master combineren we theoretische perspectieven op zorg en het doen van empirisch onderzoek. In het onderzoek passen we vooral kwalitatieve sociaalwetenschappelijke methoden toe. Studenten leren kritisch denken, door op zoek te gaan naar betekenissen en verbanden, en na te denken over alternatieven.’

Kun je iets meer vertellen over de studenten? 

‘We hebben heel geïnteresseerde en betrokken studenten van verschillende leeftijden. Een deel werkt in de zorg, bijvoorbeeld als arts, psycholoog of fysiotherapeut. Ook zijn er mensen bij die al gepromoveerd zijn, enkelen zijn al gepensioneerd, en er zijn jongere studenten die de master doen direct na hun bachelor Humanistiek of een andere bacheloropleiding. Het is een heel gevarieerde groep, en dat maakt dat de studenten ook veel van elkaar kunnen leren.’

Wat doe je als zorgethicus? 

‘Het werkveld is net zo breed als het vak zelf. Het gaat over de verdeling van zorgverantwoordelijkheden even goed als over de onderliggende machtsdynamieken. Dat geeft het vak een politieke dimensie. Welke dynamieken van in- en uitsluiting spelen een rol en vinden we dat rechtvaardig? Welke ethiek is dominant en is iedereen daarmee eens? 

‘Een goed voorbeeld is de actuele aandacht voor morele stress onder zorgmedewerkers. Met morele stress wordt de stress bedoeld die zorgmedewerkers ervaren als ze niet kunnen doen wat ze denken dat het goede is om te doen, bijvoorbeeld vanwege personeelstekorten of bepaalde regelgeving. De tekorten in het personeel maken dat er nieuwe bewustzijn is ontstaan over het belang van het zorgen voor zorgmedewerkers, zodat zij niet hun vak opgeven. 

‘Het begrip morele stress laat zien dat het probleem niet individueel maar maatschappelijk is. Een vraag aan de zorgethicus kan zijn om te kijken welke zorg zorgmedewerkers nodig hebben om hun werk goed te kunnen doen en daar maatschappelijke aandacht op te vestigen, zodat de structuren waarin ze werken verbeteren.’

Waar richt je eigen onderzoek zich op?

‘Ik houd me al langere tijd bezig met morele dynamieken in de institutionele zorg, in de verpleeghuiszorg maar ook in de psychiatrie. Op de werkvloer wordt voortdurend onderhandeld over morele visies: wat is belangrijk, wat verwachten we van elkaar. Er gebeurt veel onder water, door ongeschreven regels over hoe we met elkaar omgaan en waar we naar toe willen. Meestal gaat dat goed, maar soms ontstaan er spanningen en conflicten. Die kunnen een signaal zijn voor behoefte aan verandering, maar waarbij het onduidelijk is hoe dat zou moeten gebeuren; wat is hier en nu het goede? Dat zijn processen die ik interessant vind. Empirisch onderzoek helpt daar meer inzicht in te krijgen: diepte-interviews, uitvragen, observeren. Hoewel mijn achtergrond in de filosofie ligt, pas ik in mijn onderzoek ook andere disciplines toe, zoals  antropologische methodiek en morele psychologie. 

‘Momenteel vind ik de rol van tijd heel interessant. Hoe ervaren mensen tijdsdruk, vooral in de geïnstitutionaliseerde zorg? Ik zie dat tijdgebrek ook als excuus wordt genoemd. Dat werkt soms als een self-fulfilling prophecy: mensen overtuigen elkaar ervan dat ze geen tijd voor goede zorg hebben. Tijd is echter ook prioriteit. Wat is precies de waarde van tijd? Wat zit daaronder, wat schuurt er? Goede zorg kost tijd, maar wiens tijd mag die kosten? In hoeverre zijn mensen bereid om tijd te maken voor afstemming met elkaar? Al die aspecten zeggen iets over de waarden die onder druk komen te staan. Ik denk dat daar kansen voor bezinning liggen.’

Lees meer over de master Zorgethiek en Beleid.

Elleke Landeweer is opleidingsdirecteur Zorgethiek en Beleid.