Zijn vaders overbodig?

Zondag 17 juni was het in Nederland Vaderdag. In grote delen van wereld wordt dit gevierd, hoewel niet overal op dezelfde dag. Filosoof Joachim Duyndam laat zijn gedachten gaan over de betekenis van vaderschap.  

"Vaderdag – een goede gelegenheid om eens na te denken over de betekenis van vaders en vaderschap. Heeft vaderschap überhaupt nog wel betekenis? “Vader is er enkel en alleen maar voor de centen en de rest is flauwekul”, schreef Annie M.G. Schmidt in Op een mooie Pinksterdag. Hoe overbodig is vader eigenlijk vandaag, afgezien van de centen? Moeders weten veel meer van zorg, ze worden steeds meer financieel zelfstandig (prima!), en sperma kun je ook bij de spermabank halen. 

Vanuit een humanistisch perspectief zijn er echter wel degelijk belangrijke betekenissen van vaderschap te onderkennen. In mijn essay Credible fatherhood vat ik de betekenis van vaderschap samen in het begrip adoptie. Dat is wat vader primair doet: zijn kinderen adopteren. Letterlijk betekent adopteren: uitverkiezen (van het Latijnse ad-optare: uitverkiezen-tot). Anders dan moeders, die hun kinderen uit hun eigen lichaam krijgen, is de band tussen vader en kind niet vanzelfsprekend, maar moet deze actief tot stand komen, door bevestiging, erkenning, uitverkiezing. Uitverkiezing betekent de bevestiging van het kind als uniek: de enige zijn, onvervangbaar. En dit geldt voor al mijn kinderen. Uniciteit is niet exclusief maar inclusief.

De betekenis van adoptie in deze existentiële zin, dus niet in de gebruikelijke juridische of economische betekenis van het woord, maar in de zin van uitverkiezing tot unieke persoon, staat tegenover het afschrikwekkende tegendeel van uniciteit: overbodigheid. In onze globaliserende en anonimiserende wereld is overbodigheid een gevaar dat mensen ten diepste raakt. Het besef overbodig te zijn is voor een mens onverdraaglijk, met alle gevolgen van dien. 

Waarom noem ik dit een humanistisch perspectief? Als levensbeschouwelijke traditie staat humanisme voortdurend in een kritisch-constructieve relatie tot de cultuur waarvan het zelf onderdeel is. Zo ook met betrekking tot religie. In deze verhouding kan het humanisme kritisch-constructieve (her)interpretaties geven van traditioneel religieuze concepten en praktijken, zoals hoop, offer, inspiratie, ritueel – en ook, mijn interpretatie, vaderschap en uitverkiezing. 

In het meest invloedrijke boek van de westerse cultuurgeschiedenis, de bijbel, komt het vaderschap van God naar voren als een adoptief vaderschap. In alle vier evangeliën van het Nieuwe Testament wordt verteld hoe, na de doop van Jezus door Johannes de Doper in de Jordaan, er een stem uit de hemel kwam die zei: “Jij bent mijn geliefde zoon” (Marc. 1:11; Matth. 3:17; Luc. 3:22; Joh. 1:32-34). Dat is zoveel als de act van adoptie. Op het gevaar af dat ik als niet-theoloog uit de bocht vlieg, denk ik zelfs dat de zogenoemde maagdelijke geboorte van Jezus er in narratief opzicht toe dient om het adoptieve karakter van Gods vaderschap te onderstrepen.

Vader overbodig? – zo vroeg ik hierboven. Integendeel, vader kan de dreigende overbodigheid van vandaag juist afwenden. O, heerlijke humanistische traditie! Als God dood is, moet de mens het vaderschap overnemen."

Joachim Duyndam is hoogleraar Humanisme en Filosofie. Hij is onderzoeksleider van het interdisciplinaire onderzoeksprogramma Humanistische Tradities, Zingeving, en Goud Ouder Worden, waarin door onderzoekers van de UvH wordt samengewerkt met onderzoekers in binnen- en buitenland. Zijn eigen hermeneutisch-filosofische onderzoeksinsteek in dit programma betreft kernthema's als humanisme, mimesis, geestelijke weerbaarheid (resilience), empathie. Duyndam verwijst in deze blog naar humanistische tradities, een vak dat hij geeft in het eerste jaar van de master Humanistiek.

Lees ook de column van Mirella van Markus voor Filosofie magazine over haar interview met Joachim Duyndam.

In de rubriek Uitgelicht> lichten we iets uit van ons onderzoek voor u. Dat kan van alles zijn: een interview, een publieksvriendelijk artikel, of een lezing.

Vaderdag – een goede gelegenheid om eens na te denken over de betekenis van vaders en vaderschap. Heeft vaderschap überhaupt nog wel betekenis?