Rituelen die helen?

Wat is de betekenis van rituelen bij de omgang met schokkende gebeurtenissen, zoals rampen of de huidige COVID-19 pandemie? Kunnen rituelen bijdragen aan de emotionele wederopbouw na een pijnlijk verleden? Tijdens het vierde  symposium van de Celebrantenopleiding gingen wij onder leiding van psychologe Joanna Wojtkowiak in gesprek met drie experts. U kunt de verschillende onderdelen van het programma hieronder terugkijken. Ook vindt u na elk filmpje en onderaan deze pagina aanvullende leestips.

Sprekers   

• Prof. dr. Geert Smid is psychiater bij ARQ Centrum’45, ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum en bijzonder hoogleraar ‘Psychotrauma, verlies en rouw na rampen en geweld’ aan de Universiteit voor Humanistiek.  
• Dr. Nicole Immler is universitair hoofddocent ‘Geschiedenis en cultuurwetenschappen’ aan de Universiteit voor Humanistiek en coördinator van module 3 ‘Rituelen bij afscheid en verlies’ bij de Celebrantenopleiding. Zij doet onderzoek naar narratieven, trauma en weerbaarheid in relatie tot oorlogsverleden. 
• Dr. Jorien Holsappel is kennismakelaar aan de Protestantse Theologische Universiteit en auteur van onder andere een handreiking voor gemeentes voor het organiseren van herdenkingen na schokkende gebeurtenissen. 
• Dagvoorzitter was dr. Joanna Wojtkowiak, universitair docent ‘Psychologische en levensbeschouwelijke aspecten van existentiële zorg’ en coördinator van de Celebranten Opleiding aan de Universiteit voor Humanistiek.

Introductie en afsluiting

Tijdens de opening stelt dr. Joanna Wojtkowiak de vraag wat rituelen kunnen bijdragen bij de omgang met schokkende gebeurtenissen. Wereldwijd en door de geschiedenis heen zien wij na rampen rituelen ontstaan. In het verleden werden deze rituelen uitsluitend religieus ingevuld, tegenwoordig zien wij nieuwe rituelen ook in seculiere en gemengde contexten ontstaan, zoals na de Bijlmerramp en voor herdenkingen na de MH17-ramp. Wat maakt dat rituelen kunnen helpen bij de omgang met collectieve rouw en trauma? Ze introduceert het onderwerp.

Het gesprek over de rol van rituelen bij collectieve verlieservaringen en trauma wordt afgesloten met twee open vragen die via Mentimeter door deelnemers zijn beantwoord. Een goed ritueel moet voldoen aan erkenning, herkenbaarheid, verbinding, betekenisgeving, eenvoud, symboliek, respect en zorgvuldigheid. Het moet toegankelijk, open en veilig zijn om de kwetsbaarheid van de geleefde emoties ruimte te kunnen geven. Rituelen kunnen bijdragen aan herstel na collectief trauma omdat zij verbinding creëren en betekenis geven aan de gebeurtenis. Het citaat van Ronald Grimes (2002): “Cured you are fixed, healed  you are reconnected” past hier goed bij. Rituelen gaan over verbinding met jezelf en de wereld, maar ook verbinding met iets hogers dan jezelf; verbinding met iets wat je kwijt bent geraakt. Rituelen die helen gaat dus niet om het oplossen van problemen, maar om het creëren van een kader waarin de ervaring een plek krijgt.

Geert Smid: 'Een raamwerk van betekenisgeving'

 Prof. dr. Geert Smid is psychiater en expert op het gebied van culturele aspecten rond complexe rouw. Hij geeft ons een inkijkje in de complexe wereld van traumatische rouw. Bij de huidige therapieën bij complexe rouw zijn rituelen een belangrijk onderdeel (Wojtkowiak, Lind, and Smid 2021). Het schrijven van een brief aan de overledene is een voorbeeld van een dergelijke symbolische handeling. De lichamelijke reacties van groot verlies laten vaak bepaalde gebaren zien, zoals de handen naar het hoofd brengen of het aanraken van de overledene. 

Geert Smid laat zien dat er in Nederland, zoals ook in andere landen, in de afgelopen jaren een eigen ritueel repertoire is ontstaan die na schokkende gebeurtenissen zichtbaar worden, zoals de eerste spontane reacties (het neerleggen van bloemen en andere symbolen bij de plek of plekken van een ongeluk), een stille tocht, een jaarlijkse herdenking of het inrichten van een monument. Bij sommige rampen, zoals de MH17-ramp of de huidige COVID-19 pandemie is een specifieke plek niet zo makkelijk te identificeren. Wanneer het bezoeken van de daadwerkelijke rampplek niet mogelijk is of wanneer er geen concrete plek is (zoals bij COVID-19), worden alternatieven gezocht, zoals bijvoorbeeld de ingang van Schiphol, plekken in ziekenhuizen of digitale herdenkingsplekken. Geert Smid benadrukt dat rituelen een onderdeel zijn van het raamwerk van betekenisgeving na een ramp.

Meer lezen

Wilt u meer weten over traumatische rouw? In oktober 2020 sprak prof. dr. Geert Smid zijn oratie uit over de manier waarop we betekenis geven aan verlies en rouw. Hier kunt u de oratie terugkijken en de oratie downloaden.

Verder tipte prof. dr. Geert Smid ons dit boek: Handboek Traumatische Rouw, geschreven door J. de Keijser, P.A. Boelen & G.E. Smid (2018), uitgegeven bij Boom. Kijk hier voor meer informatie.

De '10 vragen' waar Geert Smid in zijn lezing naar verwijst, kunt u hier vinden.

Nicole Immler: 'Rituelen kunnen bijdragen aan dialoog'

Nicole Immler, universitair hoofddocent aan de UvH, is gespecialiseerd in intergenerationeel trauma. Zij houdt een aangrijpend verhaal over rituelen als mogelijke herkenning van verlies en herstel. Volgens Nicole Immler kunnen goede rituelen een bijdrage leveren aan dialoog in onze samenleving; rituelen die helen. Hiervan is de Keti Koti dialoogtafel een mooi voorbeeld: een geritualiseerde dialoog - over het Nederlands slavernijverleden - welke ons leert naar elkaar te luisteren en duidelijk maakt dat hun geschiedenis ook onze geschiedenis is. Verbonden met een maaltijd als een rituele handeling die verbindend en laagdrempelig is. Het kan een voorbeeld zijn van hoe je via een omweg tot de kern van de dialoog komt. Veel mensen en groepen zijn op zoek naar erkenning voor ervaren leed. Vaak betekent dit een verbroken relatie te herstellen. Hoe kunnen rituelen daarbij helpen? Dit speelt op individueel, maar ook maatschappelijk niveau: Hoe zouden rituelen eruit kunnen zien, die de meerstemmigheid van de samenleving laten zien? Hier nog liggen vele uitdagingen voor de Celebrantenopleiding en voor (toekomstig) ritueel vormgevers.

Meer lezen

Meer lezen over de onderwerpen waar Nicole Immler over sprak? Hier vindt u een artikel over erkenning en het herstel van sociale relaties, geschreven door Nicole Immler.

Jorien Holsappel over drie belangrijke elementen in een collectieve herdenking
 

Jorien Holsappel opent haar bijdrage door ons te vragen of wij schoenen of sloffen aanhebben tijdens het online symposium. Deze verfrissende interactie met het online publiek laat ons zien dat gewone dingen tijdens de huidige pandemie, zoals het aantrekken van schoenen, steeds meer geritualiseerd worden en daarmee een diepere betekenis krijgen. Zij geeft ook weer waarom er tot nu toe nog geen collectieve herdenking heeft plaatsgevonden. Wij zitten nog midden in de COVID-19 pandemie en hebben daarom niet iets om af te sluiten of om op terug te kijken. 

Jorien Holsappel presenteert een werkbaar model voor het (her)ontwerp van collectieve herdenkingen. De context, uitvoering en uitwerking moeten samen een geheel worden. Ze moeten samen in balans zijn. Onder de uitvoering vallen alle rituele elementen (taal, object, plaats, handeling), de context bepaalt de waarden en identiteit van het ritueel, de uitwerking is het uiteindelijke doen van het ritueel. Jorien Holsappel maakt duidelijk dat deze drie elementen tijdens de huidige pandemie verstoord zijn. De context is niet duidelijk, omdat aan de ene kant iedereen door de crisis en pandemie getroffen is, maar de verlieservaringen uiteenlopen: van het overlijden van (meerdere) dierbaren tot overwerkt zorgpersoneel en mensen die al maandenlang thuis zitten. De verlieservaringen zijn divers en daarmee lastig in een ritueel vorm te geven. Door de huidige maatregelen kunnen mensen niet samenkomen en zijn er veel beperkingen opgelegd. Hierdoor wordt het organiseren van een ritueel extra bemoeilijkt.

Meer lezen

Meer informatie over de toolkit waar Jorien Holsappel naar verwijst vindt u hier. Informatie over een onderzoek naar rituelen rondom het herdenken van de Tweede Wereldoorlog waar Jorien Holsappel aan meewerkte, staat op deze website. Ook interessant is het volgende artikel van prof. dr. Marcel Barnard (hoogleraar 'Praktische Theologie en Liturgiewetenschap' aan de Protestantse Theologische Universiteit in Amsterdam) over 'de liturgie van de anderhalvemetersamenleving'. Op YouTube staat over dit onderwerp een mini-college van prof. dr. Marcel Barnard.

Overige leestips

Wilt u meer weten over de onderwerpen die aan bod zijn gekomen tijdens het online symposium? Onze sprekers hebben de volgende leestips doorgegeven:

• Verlaat Verdriet, geschreven door Mieke Ankersmit, over verlate rouw bij mensen die op jonge leeftijd een of beide ouders zijn verloren. Kijk hier voor meer informatie.
• Wetenschappelijk artikel over rituelen bij traumatische rouw vindt u hier.
• Een aankondiging van IRILIS over het handboek voor rituelen bij rampen.
• Het jaarboek 2020 voor rituelen en liturgische studies van IRILIS vindt u op deze website.
• De handreiking van de VGVZ voor geestelijk verzorgers en zorgverleners in tijden van COVID-19 vindt u hier.

Uitgelicht

In de rubriek Uitgelicht lichten we steeds iets uit van ons onderzoek voor u. Dat kan van alles zijn: een interview, een publieksvriendelijk artikel, of een lezing. U kunt er meer bekijken. 

Wat is de betekenis van rituelen bij de omgang met schokkende gebeurtenissen, zoals rampen of de huidige COVID-19 pandemie? Kunnen rituelen bijdragen aan de emotionele wederopbouw na een pijnlijk verleden? Tijdens het vierde symposium van de Celebrantenopleiding gingen wij onder leiding van psychologe Joanna Wojtkowiak in gesprek met drie experts.